Οφείλω μερικές παρατηρήσεις στα όσα περιέλαβε στην τελευταία ανάρτησή του στο Φόρουμ αυτό ο αγαπητός κ. Staboz.
Είχα εκφράσει τις επιφυλάξεις μου σε τρία σημεία από τις αναρτηθείσες στο Φόρουμ αυτό απόψεις του, τις οποίες θεώρησα ότι υπερβαίνουν τα παραδομένα όρια της Ορθοδόξου Πίστεως. Τις παρατηρήσεις μου στην απάντηση αυτή του κ. Staboz, στο καθένα από τα τρία σημεία, παραθέτω στη συνέχεια:
1. Το πρώτο σημείο των απόψεων του αγαπητού κ. Staboz, που διαφωνώ είναι η άποψή του ότι «Ο Θεός είναι αγάπη, ακριβώς επειδή είναι Τριάδα Προσώπων»!
Πού έγκειται η διαφωνία μου; Έγκειται στο ότι ο Θεός είναι πράγματι αγάπη (Α΄ Ιω. 4,8), όχι όμως για το λόγο, που επικαλείται ο κ. Staboz. Υπάρχει άλλος λόγος, που δούμε αμέσως.
α. H «αγάπη», που είναι ο Θεός, είναι «ενέργεια» του Θεού.
Στο Θεό διακρίνουμε τρία τινά. Ουσία, υποστάσεις, ενέργεια.
«Ουσία εστί, πράγμα αυθύπαρκτον, και μη δεόμενον ετέρου προς ύπαρξιν», λέγει ο Δαμασκηνός (P.G. 94. 537). Η «ουσία»του Θεού είναι, και θα είναι και στην παρούσα, αλλά και στην άλλη ζωή, εντελώς άγνωστη και ακατάληπτη σ΄ όλους τους ανθρώπους, ακόμα και στους αγγέλους. «άπειρον ουν το θείον και ακατάληπτον, και τούτο μόνον αυτού καταληπτόν, η απειρία και η ακαταληψία», λέγει ο Ιωάννης Δαμασκηνός.
Η θεία «ουσία» είναι γνωστή μόνο στον Τριαδικό Θεό.
«Υποστάσεις» στο Θεό είναι ο ιδιαίτερος τρόπος υπάρξεως κάθε θείου προσώπου. Γι’ αυτό, η λέξη «υπόσταση» σημαίνει ό,τι και η λέξη «πρόσωπο». Λέμε, ότι ο Θεός είναι «τρισυπόστατος» εννοώντας ότι ο ένας Θεός είναι τρία πρόσωπα. Δηλ. ο Θεός είναι ένας, γιατί έχει τα πάντα κοινά, εκτός από τον τρόπο υπάρξεως του καθένα προσώπου. Δεν είναι όμως τρεις Θεοί.
«Ενέργεια φυσική εστίν η πάσης ουσίας έμφυτος κίνησις» (P.G. 18. 685,696).
H «ουσία» του Θεού έχει την ενέργειά της. Η «ουσία» του Θεού είναι «άκτιστη», δηλ. αδημιούργητη. Γι’ αυτό και η «ενέργειά» της είναι άκτιστη. Η ενέργεια των κτιστών πραγμάτων είναι κτιστή.
Η μία «ενέργεια» του Θεού μερίζεται αμερίστως και πολλαπλασιάζεται απολλαπλασιάστως σε πολλές «ενέργειες», όπως είναι η «δημιουργική», η συνεκτική, η καθαρτική, η φωτιστική, η θεωτική κλπ. Μία από τις «θεοπρεπείς ενέργειες» είναι και η «αγάπη», το ύμνο της οποίας έπλεξε ο Απ. Παύλος (Α΄ Κορ. κεφ. 13 ), και η οποία μας ενδιαφέρει εδώ. Ούτε στην άλλη ζωή θα καταργηθεί ποτέ η «αγάπη» (Α΄ Κορ. 13,
.
Τα τρία «πρόσωπα» της αγίας Τριάδος, επειδή είναι «ομοούσια», δηλ. έχουν την αυτή κοινή ουσία, έχουν και την αυτή «ενέργεια», ή «ενέργειες», όπως είναι η «αγάπη» για την οποία μιλάμε εδώ. Επομένως, δεν είναι Ορθόδοξη διδασκαλία ο ισχυρισμός ότι «ο Θεός είναι αγάπη, ακριβώς επειδή είναι Τριάδα Προσώπων»! Πρόκειται για κακοδοξία ο ισχυρισμός αυτός, γιατί η «ενέργεια», ή οι «ενέργειες» του Θεού δεν πηγάζουν από τις «υποστάσεις», ή τα τρία «πρόσωπα» του Θεού, αλλά από την «υπερούσια ουσία» Του.
β. Ο αγαπητός κ. Staboz στην απάντησή του, για να τεκμηριώσει την απαράδεκτη άποψή του επικαλείται ένα απόσπασμα από τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά από τα «150 κεφάλαιά» του, ακολούθως δε, εξάγει ορισμένα συμπεράσματα τα οποία θα δούμε στη συνέχεια.
Με τα «150 κεφάλαια» του αγίου Γρηγορίου Παλαμά υφίσταται ένα μεγάλο πρόβλημα, γιατί μερικά τουλάχιστον απ’ αυτά, όπως ειδικά αυτό που επικαλείται ο κ. Staboz, θεωρούνται νόθα, υπό την έννοια ότι κάποιος συμπιλητής αντέγραψε αυτά από άλλους συγγραφείς. Την επισήμανση ότι κυκλοφορούσαν τέτοια συγγράμματα του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, έκανε, όπως γράφει ο ίδιος ο άγιος ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο «θεσπεσιώτατος» Μητροπολίτης Κυζίκου, ο οποίος κατά την υπογραφή του Συνοδικού Τόμου (P.G. 151,692CD) σημείωσε: «συνέβη να μου φέρουν κάποιοι μερικά τμήματα από τα συγγράμματα του τιμιωτάτου ιερομονάχου κυρ Γρηγορίου του Παλαμά. Ήσαν δε παραχαραγμένα….» ( Γρηγ. Παλαμά, ΕΠΕ, 4, 204).
Επίσης, ο σεβ. Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος Βλάχος σε ομιλία του κατά την ανακήρυξή του ως επιτίμου διδάκτορος της θεολογίας από τη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών αναφέρει νοθεύτηκαν τα «150 Κεφάλαια» του αγίου Γρηγορίου Παλαμά (βλ. βιβλίο «Τελετής σύναξις», επιμέλεια Αρχιμ. Καλλινίκου Γεωργάτου, Ναύπακτος 2009).
Η επισήμανση ότι το επικαλούμενο από τον αγαπητό κ. Staboz, απόσπασμα από τα «150 Κεφάλαια» του αγίου Γρηγορίου Παλαμά είναι παρμένο από τον Αυγουστίνο υπάρχει στο βιβλίο του Γιάννη Δημητρακόπουλου, με τον τίτλο «Αυγουστίνος και Γρηγόριος Παλαμάς». Μάλιστα παραθέτει τόσο το σχετικό απόσπασμα από τα «150 Κεφάλαια» του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, όσο και το αντίστοιχο απόσπασμα από τη μετάφραση των έργων του Αυγουστίνου από τον Μάξιμο Πλανούδη, αλλά και από το σχετικό λατινικό πρωτότυπο (σελ. 185).
Το εν λόγω απόσπασμα που επικαλέσθηκε ο κ. Staboz, σε μετάφραση από τον καθηγητή Παναγιώτη Χρήστου, έχει ως εξής:
«Εκείνο το Πνεύμα του ανωτάτου Λόγου είναι σαν ένας απόρρητος έρως του γεννήτορος προς το ίδιον τον γεννηθέντα Λόγο, το οποίο Πνεύμα χρησιμοποιεί και ο επέραστος Λόγος και Υιός του Πατρός προς τον γεννήτορα και αυτό τον έχει συμπροελθόντα από τον Πατέρα και αναπαυόμενον συμφυώς μέσα σ’ αυτόν… Διότι αυτή η προαιώνια χαρά του Πατρός και του Υιού είναι το άγιο Πνεύμα, διότι είναι κοινό σ’ αυτούς κατά την χρήσι, γι’ αυτό στέλλεται και από τους δύο στους αξίους, ενώ κατά την ύπαρξι είναι μόνο του Πατρός, γι’ αυτό και μόνον από αυτόν εκπορεύεται κατά την ύπάρξι» (Γρηγορίου Παλαμά, ΕΠΕ, Έργα 8, σελ. 15-17).
Όπως βλέπει ο καθένας το απόσπασμα αυτό από τα «150 κεφάλαια»του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με το θέμα αν η «αγάπη» προέρχεται, δηλ έχει αιτία της, τα τρία θεία πρόσωπα!
Ο κ. Staboz σχολιάζοντας το πιο πάνω ύποπτο απόσπασμα των «150 Κεφαλαίων» του αγίου Γρηγορίου Παλαμά γράφει:
«Στο πρώτο ερώτημά σας απαντά ξεκάθαρα, κατά τη γνώμη μου, το κείμενο του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, που λέει ότι το Άγιο Πνεύμα είναι ο απόρρητος έρως του Πατρός προς τον Υιό, έρως τον οποίο και ο Υιός έχει προς τον Πατέρα.
Το κείμενο αυτό του αγίου Γρηγορίου απηχεί, εξωτερικά εξεταζόμενο,
την αντίληψη του ιερού Αυγουστίνου, με την οποία θεωρεί την ίδια την ύπαρξη του Αγίου Πνεύματος ως την αμοιβαία αγάπη Πατρός και Υιού….»!
Δηλ. ο Αυγουστίνος θεωρεί αιτία υπάρξεως Του, την «αμοιβαία αγάπη Πατρός και Υιού…»; Και το δέχεται αυτό ο αγαπητός κ. Staboz;
Βλέπει κανένας να λέει πουθενά ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στο πιο άνω απόσπασμα, ότι «ο Θεός είναι αγάπη, ακριβώς επειδή είναι Τριάδα Προσώπων»; Όχι! Λέει ότι «το Άγιο Πνεύμα είναι ο απόρρητος έρως του Πατρός προς τον Υιό, έρως τον οποίο και ο Υιός έχει προς τον Πατέρα»! Τίποτε άλλο!
Ιδού, πώς βγάζει τα συμπεράσματά του ο αγαπητός κ. Staboz!
2. Το δεύτερο σημείο των απόψεων του αγαπητού κ. Staboz, που διαφωνώ είναι η γνώμη του ότι «ένας μονοπρόσωπος Θεός» είναι «φίλαυτος», όπως στον Ιουδαϊσμό!
Οι Ιουδαίοι πίστευαν στο Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, ο οποίος σύμφωνα με μαρτυρίες της Αγίας Γραφής, είναι τρισυπόστατος, δηλ. είναι τρία πρόσωπα και όχι ένα, όπως νομίζει ο αγαπητός κ. Staboz. Θα ήταν αρκετά κουραστικό να παραθέσω εδώ τα σχετικά αγιογραφικά και πατερικά χωρία. Αν όμως, το επιθυμεί ο αγαπητός κ. Staboz, ευχαρίστως θα το κάνω σε προσεχή ανάρτηση.
Ο αγαπητός κ. Staboz επικαλείται ένα χωρίο του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, το οποίο, κατά μετάφραση του καθηγητή Παν. Χρήστου, λέει:
«Τελείαν Τριάδα από τρία τέλεια, επειδή ηυξήθη η μονάς δια να γίνη πλουσιωτέρα, η δυάς δε υπεσκελίσθη (διότι είναι πάνω από την ύλην και μορφήν από τας οποίας αποτελούνται τα σώματα), ωρίσθη δε η Τριάς λόγω της τελειότητός της (διότι πρώτη αυτή ξεπερνά την σύνθεσιν της δυάδος), δια να μη μένη στενή η θεότης, ούτε να διαχέεται εις το άπειρον. Διότι το μεν πρώτον είναι ανάξιον τιμής, το δε δεύτερον χωρίς τάξιν. Και το μεν έν είναι καθαρά ιουδαϊκόν, το δε άλλο ελληνικόν και πολύθεον» ( Γρηγ. Θεολόγου, ΕΠΕ, Έργα 1, σελ. 373)!
Από το πατερικό αυτό χωρίο ο αγαπητός κ. Staboz εξάγει «ότι το να είναι μονάς ο Θεός ως πρόσωπο, αυτό θα ήταν Ιουδαϊκόν παντελώς»!
Τί εννοεί ο άγιος Γρηγόριος λέγοντας ότι αυτό θα ήταν «καθαρά ιουδαϊκόν»; Αυτό το εξηγεί ο ίδιος σε άλλο λόγο του, τον 33ο, που λέει τα εξής ( σε μετάφραση και:πάλι Παν. Χρήστου): «εις τι εβαπτίσθης; Εις τον Πατέρα; Καλώς, αλλά τούτο είναι ακόμη Ιουδαϊκόν. Εις τον Υιόν; Καλώς, τούτο δεν είναι πλέον Ιουδαϊκόν, αλλ’ ούτε τέλειον. Εις το άγιον Πνεύμα; Υπερεύγε, τούτο είναι τέλειον…» ( Γρηγ. Θεολόγου, ΕΠΕ, Έργα 2, σελ.123).
Δηλ. ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος θεωρεί «ιουδαϊσμό» την πίστη στον Πατέρα, ως το μοναδικό Θεό. Την πίστη σε μονοϋπόστατο» και όχι σε Θεό «τρισυπόστατο». Οι Ιουδαίοι πίστευαν ότι ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης είναι μονοϋπόστατος. Όμως ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης, όπως είπαμε πιο πάνω είναι τρισυπόστατος.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος δεν λέει «ότι το να είναι μονάς ο Θεός ως πρόσωπο»! Αν έλεγε κάτι τέτοιο, θα ήταν κακόδοξος! Ο Θεός είναι ένας μόνο ως προς την ουσία και ενέργειές Του. Ο Θεός δεν είναι ένα πρόσωπο. Είναι τρία. Γι’ αυτό λέμε ότι είναι τρισυπόστατος και όχι μονοϋπόστατος!
3. Το τρίτο σημείο των απόψεων του αγαπητού κ. Staboz, που διαφωνώ είναι η γνώμη του ότι «η Τριάς είναι η τελειότητα και η αγάπη. Η τέλεια κοινωνία αγάπης», την οποία εξηγεί ως «κοινωνία προσώπων», δηλ. του Πατρός, του Υιού και του αγίου Πνεύματος.
Όλα αυτά όμως δεν είναι ορθά! Διότι, ναι μεν η αγία Τριάδα αποτελείται από τρία «τέλεια» πρόσωπα, τον Πατέρα, τον Υιό και το άγιο Πνεύμα, δηλ. τις τρεις θείες υποστάσεις, αλλά δεν μπορούμε να λέμε ότι «η Τριάδα είναι η τελειότητα και η αγάπη»! Η «τελειότητα» των θείων προσώπων είναι κατάσταση, η δε «αγάπη» είναι, όπως είπαμε και πιο πάνω, κοινή «ενέργεια» των υποστάσεων της αγίας Τριάδος.
Με την άποψη, που υποστηρίζει ο αγαπητός κ. Staboz, συγχέονται οι υποστάσεις, δηλ. τα θεία «πρόσωπα» με τις θείες «ενέργειες», το οποίο συνιστά κακοδοξία, γιατί καταργείται η διάκριση στο Θεό, «ουσίας», «υποστάσεων» και «ενεργείας», ή «ενεργειών». Έτσι, οι μεν παπικοί συγχέουν την «ουσία» του Θεού με τις θείες «ενέργειες» (actus purus), ο δε αγαπητός κ. Staboz συγχέει τις θείες «υποστάσεις» με τις θείες «ενέργειες»!
Ως προς την εξειδίκευση που κάνει ο αγαπητός κ. Staboz της «τέλειας κοινωνίας αγάπης», ως «κοινωνίας προσώπων»της αγίας Τριάδος, εκπλήσσομαι!!! Εγώ απλά τον ρώτησα αν «υπάρχει στην Αγία Τριάδα κοινωνία προσώπων», χωρίς να πάρω σκοπίμως περαιτέρω θέση.
Ο αγαπητός κ. Staboz, έδωσε την απρόσμενη καταπληκτική απάντηση:
«Το ερώτημά σας όμως: “Υπάρχει όμως στην Αγία Τριάδα «κοινωνία προσώπων»;” ... θα προτιμούσα να μην έχει γραφεί, διότι εγγίζει όρια που δεν θα επιθυμούσα να σημειώσω ποιά είναι. Συγχωρέστε μου τη διατύπωση, αλλά δεν έχει στοιχείο υπερβολής, πιστέψτε με.
Αν δεν υπάρχει στην Αγία Τριάδα κοινωνία προσώπων, τότε ματαία η πίστις ημών. Στην Αγία Τριάδα υπάρχει η τέλεια, η υπερτέλεια κοινωνία Προσώπων, διότι είναι κοινωνία πρωτίστως φυσική: Μία φύση! Αλλά και κοινωνία θελητική: Μία θέληση! Και κοινωνία βέβαια ενεργητική: Μία ενέργεια!
Τα μη κοινωνητά των τριών Προσώπων είναι μόνο το άναρχο και αγέννητο του Πατρός, το γεννητό του Υιού και το εκπορευτό του Αγίου Πνεύματος. Όλα τα άλλα είναι κοινά. Τα πάντα! Πώς μπορούμε να διερωτώμαστε, αν υπάρχει κοινωνία προσώπων στην Αγία Τριάδα; Η Αγία Τριάδα είναι η πανυπερτέλεια κοινωνία! Στη δογματική το διατυπώνουμε αυτό ως περιχώρηση και ενοίκηση των τριών θείων Προσώπων μεταξύ τους»!!
Τι είπω και τι λαλήσω!... Χάνω τα λόγια μου! Δεν μπορώ να εξηγήσω την άγνοια και την σύγχυση πάνω στα βασικά αυτά δογματικά θέματα!
Εν πάση περιπτώσει, πολύ επιγραμματικά, σημειώνω τα εξής: Και υπάρχει «κοινωνία των θείων προσώπων»και δεν υπάρχει! Εξαρτάται, πώς εννοούμε αυτή την «κοινωνία».
Τονίσαμε και πιο πάνω, ότι στον Τριαδικό Θεό η θεία «ουσία» και οι «ενέργειες», είναι κοινά. Στην περίπτωση αυτή, καταχρηστικά, μπορούμε να χρησιμοποιούμε την έκφραση ότι υπάρχει «κοινωνία» μεταξύ των τριών θείων προσώπων.
Αυτό που καθιστά τα θεία «πρόσωπα» ξεχωριστά το ένα από το άλλο, είναι ότι το καθένα έχει μια ιδιαίτερη υποστατική ιδιότητα, «ιδίωμα», που είναι το «αναίτιο» και ή «αγεννησία» του Πατρός, το «γεννητό» του Υιού και το «εκπορευτό» του αγίου Πνεύματος. Τα τρία αυτά «ιδιώματα» λέγονται «ακοινώνητα», πράγμα το οποίο σημαίνει, ότι δεν «κοινωνούν» μεταξύ τους τα θεία πρόσωπα, ως προς την ιδιότητά τους αυτή. Για το λόγο αυτό, κατά κυριολεξία, από τη άποψη αυτή, δεν υπάρχει «κοινωνία προσώπων» στην Αγία Τριάδα.
Αν υπήρχε μιά τέτοια «κοινωνία» ο Πατέρας θα ταυτίζονταν με τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα, ο Υιός θα ταυτίζονταν με τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα, τέλος δε το Άγιο Πνεύμα θα ταυτίζονταν με τον Πατέρα και Υιό. Αυτό είναι η αίρεση του Σαβέλλιου!
Σ’ αυτή την κακοδοξία θέλει να οδηγηθεί ο αγαπητός κ. Staboz; Βέβαια αυτόν κίνδυνο διέγνωσε και ο ίδιος, γι’ αυτό και έσπευσε να γράψει, ότι «τα μη κοινωνητά των τριών Προσώπων είναι μόνο το άναρχο και αγέννητο του Πατρός, το γεννητό του Υιού και το εκπορευτό του Αγίου Πνεύματος»!
Ναι, αγαπητέ μου κ. Staboz, ενώ από το ένα μέρος δέχεσαι ότι υπάρχει «ακοινωνησία» μόνο ως προς «το άναρχο και αγέννητο του Πατρός, το γεννητό του Υιού και το εκπορευτό του Αγίου Πνεύματος», από το άλλο μέρος γράφεις «αν δεν υπάρχει στην Αγία Τριάδα κοινωνία προσώπων, τότε ματαία η πίστις ημών. Στην Αγία Τριάδα υπάρχει η τέλεια, η υπερτέλεια κοινωνία Προσώπων, διότι είναι κοινωνία πρωτίστως φυσική: Μία φύση! Αλλά και κοινωνία θελητική: Μία θέληση! Και κοινωνία βέβαια ενεργητική: Μία ενέργεια»!
Τελικά, φαίνεται, ότι δεν καταλαβαινόμαστε! Και αυτό έγκειται στο ότι ο αγαπητός κ. Staboz μιλώντας για τα τρία θεία «πρόσωπα», φαίνεται ότι μάλλον έχει στη σκέψη του την εικόνα των θείων προσώπων, ως εικόνα τριών ανθρώπων! Όμως δεν είναι έτσι. Αυτό που προσδιορίζει τα τρία πρόσωπα είναι ο ξεχωριστός και διαφορετικός τρόπος υπάρξεώς Τους. Έτσι, ενώ έχουμε τρία θεία «πρόσωπα», δεν έχουμε τρεις Θεούς, αλλά Ένα, και αυτόν «τρισυπόστατο»! Αυτό δε συμβαίνει, γιατί και τα τρία θεία «πρόσωπα», έχουν κοινή θεία «ουσία». «Τον Θεόν ονομάζομεν ένα ουχί κατά τον αριθμόν, αλλά κατά την ουσίαν»(Ζήκου Ρώση, Σύστημα Δογματικής, Αθήναι 1903, σελ. 236).
Όταν αφαιρέσουμε τα «ακοινώνητα ιδιώματα», τότε ένα είναι ο Πατέρας και ο Υιός και το άγιο Πνεύμα, όπως λέει ο Δαμασκηνός «ο Πατήρ και ο Υιός και το Πνεύμα το Άγιον κατά πάντα έν εισι, πλην της αγεννησίας και της γεννήσεως και της εκπορεύσεως».
Εδώ, θα σταματήσω, επισημαίνοντας αφενός την αυτοδικαίωση του αγαπητού κ. Staboz ότι θεωρεί «όλα όσα έγραψε απολύτως ορθόδοξα» (!) και αφετέρου την δήλωσή του ότι δεν πρόκειται να απαντήση στα όσα γράφω, δικαιολογούμενος για έλλειψη χρόνου! Μένει όμως έτσι αναπάντητες οι αιτιάσεις μου. Εγώ, πάντως θα χαρώ να δω να επανέρχεται. Αγαπητέ Σταύρο, ο Θεός μαζί μας!
